3.1 Yêu cầu là gì
Trong phát triển phần mềm, yêu cầu (requirements) là những mô tả về các điều kiện, khả năng, và tính năng mà một hệ thống phần mềm phải có để đáp ứng nhu cầu của người dùng hoặc các bên liên quan. Nói một cách đơn giản, yêu cầu là cầu nối giữa mong muốn của khách hàng và sản phẩm cuối cùng.
Yêu cầu là nền tảng cho toàn bộ quá trình phát triển phần mềm. Nếu không có các yêu cầu rõ ràng và chính xác, dự án sẽ gặp rủi ro lớn vì nhóm phát triển có thể xây dựng một sản phẩm không đáp ứng được mục đích ban đầu, dẫn đến lãng phí thời gian và nguồn lực.
3.2 Các loại yêu cầu
Trong phát triển phần mềm, chúng ta quan tâm tới 3 loại yêu cầu sau:
- Yêu cầu người dùng (user requirements).
- Yêu cầu nghiệp vụ (domain requirements).
- Phi yêu cầu (non-requirements).
Chúng ta cùng tìm hiểu chi tiết hơn về mỗi loại yêu cầu:
[1] Yêu cầu người dùng
Yêu cầu người dùng (user requirement) là những nhu cầu, mong đợi, và kỳ vọng của người dùng cuối về một sản phẩm, hệ thống, hoặc dịch vụ. Nó mô tả những gì người dùng mong đợi hệ thống thực hiện để giải quyết vấn đề của họ.
Yêu cầu người dùng chia thành 2 loại: chức năng (tính năng của hệ thống) và phi chức năng (tốc độ, hiệu suất, tin cậy).
Yêu cầu được viết bằng ngôn ngữ tự nhiên, dễ hiểu, không mang tính kỹ thuật. Yêu cầu người dùng thường được thu thập thông qua phỏng vấn, khảo sát, và các buổi họp với khách hàng hoặc người dùng cuối.
Yêu cầu này thường được ghi lại trong một tài liệu gọi là Tài liệu đặc tả yêu cầu người dùng (User Requirement Specification - URS) để làm cơ sở cho việc thiết kế và phát triển sản phẩm.
Mục đích của yêu cầu người dùng
- Định hướng phát triển: Giúp đội ngũ phát triển và kỹ sư hiểu rõ nhu cầu của người dùng để xây dựng sản phẩm đúng mong muốn.
- Đảm bảo sự hài lòng: Sản phẩm cuối cùng sẽ đáp ứng các kỳ vọng của người dùng, mang lại trải nghiệm tốt và sự hài lòng.
- Quản lý dự án: Là cơ sở để lập kế hoạch, ước tính chi phí, kiểm soát dự án và đánh giá thành công.
Đặc điểm của yêu cầu người dùng
- Từ góc độ người dùng: Tài liệu URS được viết theo góc nhìn của người dùng cuối, không quá kỹ thuật hay phức tạp, và để người dùng có kiến thức chung về hệ thống có thể hiểu được.
- Chức năng và phi chức năng: Bao gồm các tính năng mà hệ thống cần có (chức năng) và các yếu tố khác như hiệu suất, tốc độ, độ tin cậy (phi chức năng).
- Làm cơ sở cho tài liệu kỹ thuật: Là nền tảng cho các tài liệu đặc tả kỹ thuật do đội ngũ phát triển tạo ra, quy định cách thức đáp ứng yêu cầu của người dùng.
Yêu cầu chức năng
Yêu cầu chức năng là các tính năng cụ thể mà một hệ thống phải thực hiện để đáp ứng nhu cầu của người dùng.
Ví dụ, yêu cầu tính năng của hệ thống Bán sách trực tuyến, gồm:
1. Yêu cầu liên quan đến Người dùng
Các yêu cầu này tập trung vào việc quản lý thông tin và tương tác của người dùng với hệ thống.
(FR là viết tắt của Functional Requirements: yêu cầu chức năng)
- Đăng ký và Đăng nhập:
+ FR-1.1: Hệ thống phải cho phép người dùng mới đăng ký tài khoản bằng cách cung cấp email, tên đầy đủ và mật khẩu.
+ FR-1.2: Hệ thống phải xác thực thông tin đăng nhập của người dùng đã có tài khoản.
+ FR-1.3: Hệ thống phải cung cấp tính năng "Quên mật khẩu", cho phép người dùng đặt lại mật khẩu qua email.
- Quản lý Tài khoản Cá nhân:
+ FR-1.4: Người dùng phải có khả năng cập nhật thông tin cá nhân của họ, bao gồm tên, địa chỉ, số điện thoại.
+ FR-1.5: Người dùng phải có thể xem lịch sử mua hàng của họ, bao gồm các đơn hàng đã đặt, trạng thái đơn hàng và chi tiết các sản phẩm đã mua.
2. Yêu cầu liên quan đến Sản phẩm và Tìm kiếm
Những yêu cầu này mô tả cách người dùng tương tác với danh mục sản phẩm.
- Tìm kiếm và Lọc sản phẩm:
+ FR-2.1: Hệ thống phải cho phép người dùng tìm kiếm sách theo tiêu đề, tác giả, hoặc nhà xuất bản.
+ FR-2.2: Người dùng phải có khả năng lọc kết quả tìm kiếm theo nhiều tiêu chí như thể loại (tiểu thuyết, kinh tế, khoa học), giá cả, hoặc đánh giá của người dùng.
- Hiển thị Thông tin sản phẩm:
+ FR-2.3: Hệ thống phải hiển thị một trang chi tiết cho mỗi cuốn sách, bao gồm hình ảnh bìa, mô tả, giá, tác giả, và các thông số kỹ thuật khác (số trang, năm xuất bản).
+ FR-2.4: Trang chi tiết sản phẩm phải hiển thị các đánh giá và nhận xét từ những người dùng khác.
3. Yêu cầu liên quan đến Giỏ hàng và Thanh toán
Các yêu cầu này mô tả quy trình mua hàng, từ khi thêm sản phẩm vào giỏ đến khi hoàn tất thanh toán.
- Quản lý Giỏ hàng:
+ FR-3.1: Người dùng phải có khả năng thêm một hoặc nhiều cuốn sách vào giỏ hàng.
+ FR-3.2: Người dùng có thể chỉnh sửa số lượng sách trong giỏ hàng hoặc xóa sách ra khỏi giỏ.
+ FR-3.3: Giỏ hàng phải tự động cập nhật tổng giá trị đơn hàng khi có thay đổi về số lượng hoặc sản phẩm.
- Thanh toán và Đặt hàng:
+ FR-3.4: Hệ thống phải cho phép người dùng lựa chọn phương thức thanh toán.
+ FR-3.5: Hệ thống phải gửi một email xác nhận đơn hàng tới người dùng sau khi thanh toán thành công, kèm theo chi tiết đơn hàng và mã theo dõi.
4. Yêu cầu liên quan đến Đánh giá và Nhận xét
- FR-4.1: Người dùng đã mua một cuốn sách phải có khả năng viết đánh giá và xếp hạng (ví dụ, từ 1 đến 5 sao) cho cuốn sách đó.
- FR-4.2: Các đánh giá phải được hiển thị trên trang chi tiết sản phẩm và được sắp xếp theo thời gian hoặc độ hữu ích.
Yêu cầu phi chức năng
Yêu cầu phi chức năng không tập trung vào các tính năng cụ thể, mà quan tâm tới chất lượng của hệ thống, như tốc độ, bảo mật, khả năng mở rộng, độ tin cậy.
Ví dụ:
Các yêu cầu phi chức năng của hệ thống Bán sách trực tuyến:
1. Hiệu suất (Performance)
- Tốc độ tải trang: Trang chủ và trang danh sách sản phẩm phải tải hoàn toàn trong vòng dưới 3 giây, ngay cả trong giờ cao điểm.
- Thời gian phản hồi: Hệ thống phải xử lý yêu cầu tìm kiếm và lọc sản phẩm trong vòng chưa đầy 2 giây.
- Khả năng chịu tải: Hệ thống phải có khả năng xử lý đồng thời 5.000 người dùng mà không bị chậm hoặc ngừng hoạt động.
2. Khả năng sử dụng (Usability)
- Giao diện trực quan: Giao diện người dùng phải dễ hiểu, các nút và liên kết phải rõ ràng để người dùng có thể dễ dàng tìm kiếm, thêm sách vào giỏ hàng và thanh toán mà không cần hướng dẫn.
- Tương thích đa nền tảng: Website phải hiển thị và hoạt động tốt trên các trình duyệt phổ biến như Chrome, Firefox và trên các thiết bị di động (điện thoại, máy tính bảng) với các kích thước màn hình khác nhau.
- Trợ giúp và Hỗ trợ: Hệ thống nên có các mục FAQ (câu hỏi thường gặp) hoặc chatbot để trả lời các câu hỏi cơ bản của người dùng.
3. Bảo mật (Security)
- Bảo vệ dữ liệu người dùng: Tất cả thông tin cá nhân của người dùng, bao gồm tên, địa chỉ, và mật khẩu, phải được mã hóa và lưu trữ an toàn.
- Bảo mật thanh toán: Toàn bộ giao dịch thanh toán phải tuân thủ các tiêu chuẩn bảo mật quốc tế (ví dụ: PCI DSS) để đảm bảo thông tin thẻ tín dụng của người dùng được bảo vệ.
- Chống tấn công: Hệ thống phải có cơ chế bảo vệ chống lại các cuộc tấn công mạng phổ biến như SQL Injection và XSS (Cross-Site Scripting).
4. Độ tin cậy (Reliability)
- Thời gian hoạt động (Uptime): Hệ thống phải đảm bảo thời gian hoạt động ít nhất 99.9% mỗi tháng, tức là không được ngừng hoạt động quá 44 phút.
- Sao lưu dữ liệu: Dữ liệu người dùng và đơn hàng phải được sao lưu tự động hàng ngày để có thể khôi phục lại trong trường hợp xảy ra sự cố.
5. Khả năng mở rộng (Scalability)
- Mở rộng kho sách: Hệ thống phải được thiết kế để dễ dàng thêm hàng nghìn đầu sách mới mà không ảnh hưởng đến hiệu suất.
- Hỗ trợ tính năng mới: Kiến trúc hệ thống phải cho phép tích hợp các tính năng bổ sung trong tương lai, chẳng hạn như hệ thống tích điểm thưởng cho khách hàng hoặc chương trình giới thiệu sản phẩm.
[2] Yêu cầu nghiệp vụ
Yêu cầu nghiệp vụ (domain requirements) là những quy tắc, chính sách, và nguyên tắc kinh doanh mà một hệ thống phần mềm phải tuân thủ. Chúng không phải là các chức năng cụ thể mà người dùng tương tác, mà là những ràng buộc nền tảng quyết định cách hệ thống hoạt động trong một lĩnh vực cụ thể (ví dụ: bán lẻ, tài chính, y tế).
Nói một cách đơn giản, yêu cầu nghiệp vụ trả lời câu hỏi: "Doanh nghiệp/tổ chức của tôi hoạt động như thế nào, và phần mềm này phải tuân theo những quy tắc nào?"
Ví dụ:
Trong một ứng dụng bán sách, yêu cầu nghiệp vụ có thể là:
Quản lý kho sách:
- Hệ thống phải có khả năng thêm mới, cập nhật, và xóa thông tin sách (tên sách, tác giả, nhà xuất bản, giá, số lượng tồn kho).
- Hệ thống cần tự động trừ số lượng sách khi có đơn hàng được đặt thành công.
- Hệ thống phải thông báo cho người quản lý khi số lượng một đầu sách xuống dưới mức cảnh báo để nhập hàng.
Quản lý đơn hàng:
- Khách hàng phải có khả năng tạo đơn hàng mới với nhiều đầu sách khác nhau.
- Hệ thống cần tính toán tổng giá tiền cho đơn hàng, bao gồm cả thuế và phí vận chuyển.
- Hệ thống phải theo dõi trạng thái của đơn hàng (đang xử lý, đã giao, đã thanh toán, đã hủy) và thông báo cho khách hàng.
Quản lý tài khoản khách hàng:
- Khách hàng phải có khả năng đăng ký tài khoản, đăng nhập, và quản lý thông tin cá nhân (địa chỉ, số điện thoại).
- Hệ thống cần lưu trữ lịch sử đơn hàng của từng khách hàng.
[4] Phi yêu cầu
Phi yêu cầu (non-requirement) là một khái niệm hoặc giả định được xác định trong giai đoạn phân tích dự án, nhưng không phải là một yêu cầu chức năng hay phi chức năng mà hệ thống cần phải thực hiện.
Các "phi yêu cầu" thường là những điều kiện không thể đáp ứng, nằm ngoài phạm vi của dự án, hoặc những giả định cơ bản mà nhóm phát triển cần biết để tránh hiểu lầm. Chúng đóng vai trò làm rõ ranh giới của dự án và giúp tránh lãng phí tài nguyên vào những việc không cần thiết.
Ví dụ về Phi yêu cầu cho Hệ thống Bán sách trực tuyến
- Không hỗ trợ hình thức thanh toán bằng tiền mặt: Hệ thống sẽ chỉ xử lý các giao dịch thanh toán trực tuyến qua thẻ tín dụng, ví điện tử hoặc chuyển khoản ngân hàng. Việc giao hàng và thu tiền mặt không thuộc phạm vi của dự án này.
- Không bao gồm chức năng chatbot tích hợp AI: Hệ thống này sẽ chỉ sử dụng các câu hỏi thường gặp (FAQ) và form liên hệ để hỗ trợ khách hàng, thay vì tích hợp một chatbot phức tạp.
- Không xử lý việc vận chuyển sản phẩm: Hệ thống sẽ chỉ tạo ra đơn hàng và chuyển thông tin cho một đối tác vận chuyển bên thứ ba. Trách nhiệm theo dõi, giao hàng, và xử lý các vấn đề phát sinh trong quá trình vận chuyển sẽ do đối tác đó đảm nhận, nằm ngoài phạm vi phát triển của phần mềm.
- Không hỗ trợ nhiều ngôn ngữ: Hệ thống sẽ chỉ được phát triển với ngôn ngữ tiếng Việt.
Những ví dụ trên giúp làm rõ những gì dự án sẽ không làm, từ đó giúp nhóm phát triển tập trung vào các yêu cầu đã được xác định, tránh việc phát sinh công việc ngoài ý muốn.
3.3 Bài tập
Bài tập 3a. Dựa vào Tài liệu đặc tả yêu cầu người dùng (User Requirement Specification - URS).
Viết URS cho dự án của bạn (nhóm).
[Gợi ý: ví dụ một URS cơ bản]
URS - TÀI LIỆU ĐẶC TẢ YÊU CẦU NGƯỜI DÙNG “HỆ THỐNG BÁN SÁCH TRỰC TUYẾN”
1. Giới thiệu
Tài liệu này trình bày các Yêu cầu Người dùng (User Requirements) cho dự án phát triển hệ thống Bán sách trực tuyến. Hệ thống được xây dựng nhằm cung cấp một nền tảng thương mại điện tử, giúp người dùng dễ dàng tìm kiếm, mua sắm sách và quản lý các đơn hàng của mình. Mục đích của tài liệu là làm rõ những mong đợi và kỳ vọng của người dùng cuối, là cơ sở để đội ngũ phát triển và các bên liên quan cùng hiểu và thực hiện dự án.
2. Các Loại Yêu Cầu
Hệ thống cần đáp ứng cả Yêu cầu chức năng (các tính năng cụ thể) và Yêu cầu phi chức năng (các yếu tố về chất lượng hệ thống).
2.1. Yêu cầu Chức năng (Functional Requirements - FR)
Các yêu cầu này mô tả những tính năng và hành vi mà hệ thống phải thực hiện để đáp ứng nhu cầu của người dùng.
2.1.1. Yêu cầu liên quan đến Người dùng và Tài khoản
2.1.2. Yêu cầu liên quan đến Sản phẩm và Tìm kiếm
2.1.3. Yêu cầu liên quan đến Giỏ hàng và Thanh toán
Quản lý Giỏ hàng:
FR-3.1: Người dùng phải có khả năng thêm một hoặc nhiều cuốn sách vào giỏ hàng.
FR-3.2: Người dùng có thể chỉnh sửa số lượng sách trong giỏ hàng hoặc xóa sách ra khỏi giỏ.
FR-3.3: Giỏ hàng phải tự động cập nhật tổng giá trị đơn hàng khi có thay đổi.
Thanh toán và Đặt hàng:
FR-3.4: Hệ thống phải cho phép người dùng lựa chọn phương thức thanh toán trực tuyến.
FR-3.5: Hệ thống phải gửi một email xác nhận đơn hàng tới người dùng sau khi thanh toán thành công, kèm theo chi tiết đơn hàng và mã theo dõi.
2.1.4. Yêu cầu liên quan đến Đánh giá và Nhận xét
FR-4.1: Người dùng đã mua một cuốn sách phải có khả năng viết đánh giá và xếp hạng (từ 1 đến 5 sao) cho cuốn sách đó.
FR-4.2: Các đánh giá phải được hiển thị trên trang chi tiết sản phẩm và được sắp xếp theo thời gian hoặc độ hữu ích.
2.2. Yêu cầu Phi chức năng (Non-Functional Requirements - NFR)
Các yêu cầu này mô tả các thuộc tính chất lượng của hệ thống, không phải là tính năng cụ thể.
Hiệu suất (Performance):
NFR-1.1: Tốc độ tải trang: Trang chủ và trang danh sách sản phẩm phải tải hoàn toàn trong vòng dưới 3 giây, ngay cả trong giờ cao điểm.
NFR-1.2: Thời gian phản hồi: Hệ thống phải xử lý yêu cầu tìm kiếm và lọc sản phẩm trong vòng chưa đầy 2 giây.
NFR-1.3: Khả năng chịu tải: Hệ thống phải có khả năng xử lý đồng thời 5.000 người dùng mà không bị chậm hoặc ngừng hoạt động.
Khả năng sử dụng (Usability):
NFR-2.1: Giao diện trực quan: Giao diện người dùng phải dễ hiểu, các nút và liên kết phải rõ ràng để người dùng có thể dễ dàng tìm kiếm, thêm sách vào giỏ hàng và thanh toán mà không cần hướng dẫn.
NFR-2.2: Tương thích đa nền tảng: Website phải hiển thị và hoạt động tốt trên các trình duyệt phổ biến như Chrome, Firefox và trên các thiết bị di động (điện thoại, máy tính bảng) với các kích thước màn hình khác nhau.
NFR-2.3: Trợ giúp và Hỗ trợ: Hệ thống nên có các mục FAQ (câu hỏi thường gặp) để trả lời các câu hỏi cơ bản của người dùng.
Bảo mật (Security):
NFR-3.1: Bảo vệ dữ liệu người dùng: Tất cả thông tin cá nhân của người dùng, bao gồm tên, địa chỉ và mật khẩu, phải được mã hóa và lưu trữ an toàn.
NFR-3.2: Bảo mật thanh toán: Toàn bộ giao dịch thanh toán phải tuân thủ các tiêu chuẩn bảo mật quốc tế (ví dụ: PCI DSS) để đảm bảo thông tin thẻ tín dụng của người dùng được bảo vệ.
NFR-3.3: Chống tấn công: Hệ thống phải có cơ chế bảo vệ chống lại các cuộc tấn công mạng phổ biến như SQL Injection và XSS (Cross-Site Scripting).
Độ tin cậy (Reliability):
NFR-4.1: Thời gian hoạt động (Uptime): Hệ thống phải đảm bảo thời gian hoạt động ít nhất 99.9% mỗi tháng, tức là không được ngừng hoạt động quá 44 phút.
NFR-4.2: Sao lưu dữ liệu: Dữ liệu người dùng và đơn hàng phải được sao lưu tự động hàng ngày để có thể khôi phục lại trong trường hợp xảy ra sự cố.
Khả năng mở rộng (Scalability):
NFR-5.1: Mở rộng kho sách: Hệ thống phải được thiết kế để dễ dàng thêm hàng nghìn đầu sách mới mà không ảnh hưởng đến hiệu suất.
NFR-5.2: Hỗ trợ tính năng mới: Kiến trúc hệ thống phải cho phép tích hợp các tính năng bổ sung trong tương lai, chẳng hạn như hệ thống tích điểm thưởng cho khách hàng hoặc chương trình giới thiệu sản phẩm.
3. Yêu cầu Nghiệp vụ (Domain Requirements)
Đây là các quy tắc kinh doanh và ràng buộc mà hệ thống phải tuân theo.
4. Phi yêu cầu (Non-Requirements)
Phần này xác định những gì nằm ngoài phạm vi của dự án.
Không hỗ trợ thanh toán bằng tiền mặt khi nhận hàng: Hệ thống sẽ chỉ xử lý các giao dịch thanh toán trực tuyến qua thẻ tín dụng, ví điện tử hoặc chuyển khoản ngân hàng.
Không bao gồm chức năng chatbot tích hợp AI: Hệ thống này chỉ sử dụng các câu hỏi thường gặp (FAQ) và form liên hệ để hỗ trợ khách hàng.
Không xử lý việc vận chuyển sản phẩm: Hệ thống chỉ tạo ra đơn hàng và chuyển thông tin cho một đối tác vận chuyển bên thứ ba.
Không hỗ trợ nhiều ngôn ngữ: Hệ thống chỉ được phát triển với ngôn ngữ tiếng Việt.
